1.6.2 Το Σύστημα της Διευθυνόμενης Οικονομίας

βασικές έννοιες

Ηθικά κίνητρα
Διευθυνόμενη οικονομία
Κοινωνική ασφάλεια
Απουσία κινήτρων
Δίκαιη διανομή των αγαθών
Έλλειψη Ανταγωνισμού.

Τα ηθικά κίνητρα.   Το ατομικό συμφέρον δεν  προσδιορίζει την ατομική συμπεριφορά των ανθρώπων στο κομμουνιστικό σύστημα. Το ατομικό όφελος δίνει  τη θέση του στην συλλογική προσπάθεια που στοχεύει στην προαγωγή του γενικού καλού. Αυτό θα πρέπει να είναι η υπέρτατη αξία των ανθρώπων. Οι ατομικές ανάγκες δεν παραμελούνται, αλλά η ικανοποίησή τους πραγματοποιείται αφού πρώτα έχει βελτιωθεί το επίπεδο διαβίωσης όλων των ανθρώπων. 

Η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ανήκει σε όλους. Το κράτος λειτουργεί ως ο εκφραστής των συμφερόντων των πολιτών και αυτό ελέγχει και διευθύνει όλα τα μέσα παραγωγής. Έτσι, το κράτος στερεί τη δυνατότητα του ατόμου να κατέχει και να διαχειρίζεται για το δικό του συμφέρον τα μέσα παραγωγής π.χ εργασία, κεφάλαιο, έδαφος.

Σχεδιασμός της οικονομίας. Στο ετήσιο Σχέδιο της Οικονομίας που εκπονεί το κράτος βρίσκονται οι απαντήσεις στα καίρια ερωτήματα της οικονομίας. (τι και πόσο –πώς θα παραχθεί το προϊόν- για ποιον). 
Η υλοποίηση των απαντήσεων προϋποθέτει ότι οι παραγωγικοί συντελεστές που διαθέτει η οικονομία πρέπει να κατανεμηθούν στους κλάδους παραγωγής από τους οποίους θα παραχθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες που προβλέπει το οικονομικό σχέδιο.

Είναι προφανές ότι οι καταναλωτές δεν επιλέγουν οι ίδιοι για το τι θα καταναλώσουν, η κατανομή των πόρων γίνεται από το κράτους, στη βάση του σχεδιασμού της οικονομίας. Οι καταναλωτές οφείλουν να καταναλώσουν αυτό που το σχέδιο της οικονομίας έχει δημιουργήσει ως παραγωγή.

Οι τιμές είναι σταθερές, διότι καθορίζονται από την επιτροπή σχεδιασμού της οικονομίας. Επειδή οι τιμές  είναι χαμηλές σε σχέση με το μέσο εισόδημα των καταναλωτών είναι συνηθισμένο το φαινόμενο των καταστημάτων με άδεια ράφια, της λίστας αναμονής πελατών, των ουρών έξω από τα καταστήματα και τέλος της μαύρης αγοράς.


Επιλογή επαγγέλματος. Το επάγγελμα που θα ασκήσει ο εργαζόμενος εξαρτάται από τις ανάγκες του σχεδιασμού της οικονομίας, και όχι από τις επιθυμίες του. Για παράδειγμα, αν το σχέδιο καθορίζει αύξηση της πολεμικής παραγωγής και μείωση της παραγωγής καταναλωτικών αγαθών, αυτό θα υποχρεώσει τους εργαζόμενους να μετακινηθούν σε απασχολήσεις ανάλογες με τις απαιτήσεις του σχεδιασμού της οικονομίας. Είναι αδιανόητο για τον εργαζόμενο να αρνηθεί μία θέση εργασίας, διότι η ενέργεια αυτή θα ισοδυναμούσε με εναντίωση του στο γενικό καλό.

Ο καταναλωτής δεν είναι κυρίαρχος. Επειδή, η ποικιλία αγαθών είναι ανύπαρκτη, ο καταναλωτής δεν μπορεί να εκφράσει την προτίμησή του. Για παράδειγμα, τα κρατικά εργοστάσια παράγουν ένα τύπο αυτοκινήτου ή τηλεόρασης ή διαμερίσματος ή οδοντόκρεμα

Στην Διευθυνόμενη Οικονομία είναι δύσκολο να δοθούν κίνητρα στον εργαζόμενο για την βελτίωση της ποιότητας των αγαθών. Οι στόχοι παραγωγής είναι κυρίως ποσοτικοί και όχι ποιοτικοί. Για παράδειγμα, ο διευθυντής ενός εργοστασίου ίσως να πιάσει το στόχο του σχεδίου παράγοντας 20.000 ηλεκτρικές κουζίνες τον μήνα, αλλά δεν θα τιμωρηθεί αν οι κουζίνες είναι χαμηλής ποιότητας. Θα προωθηθούν στα κρατικά καταστήματα και θα πουληθούν στους καταναλωτές.

Κοινωνική Ασφάλεια. Το Σύστημα της Διευθυνόμενης Οικονομίας παρέχει πλήρη ασφαλιστική κάλυψη σε όλους τους πολίτες. Αναλαμβάνει τα έξοδα της εκπαίδευσής τους και είναι υποχρέωσή του να βρει απασχόληση σε όλους ανάλογα με τα προσόντα τους. Παρέχει υγειονομική περίθαλψη λόγω ασθένειας, ατυχήματος και σύνταξη λόγω γήρατος.

Η διανομή των αγαθών. Γίνεται με κριτήριο τις ανάγκες του κάθε πολίτη. Για παράδειγμα, μία οικογένεια με τέσσερα μέλη θα πρέπει να έχει μεγαλύτερο σπίτι από μία οικογένεια με δύο μέλη. Εκείνοι από τους πολίτες που δεν είναι σε θέση να εργαστούν για διαφόρους λόγους θα πρέπει να λαμβάνουν ένα εισόδημα.

Επομένως, θα είναι σωστό αν πούμε ότι το άγχος που βιώνει ο μέσος πολίτη του καπιταλιστικού συστήματος σχετικά με την δουλειά που θα κάνει, την κοινωνική ασφάλεια από ασθένειες, ατυχήματα, γηρατειά και ανεργία, δεν υπάρχει στους πολίτες που ζούνε στις διευθυνόμενες οικονομίες.

Γιαυτό και οι διευθυνόμενες οικονομίες πέτυχαν σε ένα μεγάλο βαθμό οι άνθρωποι να ζουν σε σχετικά υψηλό επίπεδο ασφάλειας.

Όμως, όπως αποδείχθηκε από τις εξελίξεις δεν ήταν αυτό που μέτραγε στη συνείδηση των πολιτών. Εκείνο που τους καθόριζε πάνω απ' όλα ήταν να τους δίνεται η δυνατότητα να επιλέγουν οι ίδιοι για ό,τι τους αφορούσε: τι θα  σπουδάσουν, που θα εργαστούν, που θα ζήσουν, τι θα καταναλώνουν.

Απουσία κινήτρων. Η παντελής απουσία κινδύνου από τη ζωή των ανθρώπων, εξασθενεί το κίνητρο για μεγαλύτερη προσπάθεια και καλυτέρευση του επιπέδου διαβίωσής τους.  Αν, ο εργαζόμενος γνωρίζει ότι δεν κινδυνεύει με απόλυση, τότε το κίνητρο για να κάνει καλά τη δουλειά του εξασθενεί σημαντικά.

Έλλειψη Ανταγωνισμού. Λόγω έλλειψης ανταγωνισμού, κάθε κρατική μονάδα παραγωγής γνωρίζει πολύ καλά ότι ποτέ δεν θα αντιμετωπίσει πρόβλημα απορρόφησης της παραγωγής της από τους καταναλωτές. Επομένως, δεν έχει κανένα απολύτως κίνητρο να βελτιώσει την ποιότητα ή να εισάγει καινοτομίες στο προϊόν. Μια παρόμοια ενέργεια θα φανεί στα μάτια των υπευθύνων ως αδικαιολόγητη σπατάλη πόρων.

ΠΡΟΣΟΧΉ:  Για μία ενδιαφέρουσα σύγκριση των αποτελεσμάτων στην οικονομική ευημερία των λαών  μεταξύ των δύο συστημάτων -της Διευθυνόμενης Οικονομίας (σοσιαλιστική) και του  Καπιταλιστικού Συστήματος προσέξτε αυτή την πηγή.   

1.6.1 Το Καπιταλιστικό Σύστημα ή Το Σύστημα της Ελεύθερης Αγοράς

Βασικές έννοιες

• ατομικό συμφέρον 
• ατομική ιδιοκτησία
• επιχειρηματική πρωτοβουλία 
• ανταγωνισμός
• αποκέντρωση στη λήψη των αποφάσεων
• το αόρατο χέρι 
• η αγορά.

 Η οικονομία της αγοράς ή το καπιταλιστικό σύστημα είναι το οικονομικό σύστημα που έχει ως βασικό στοιχείο την αγορά.


Οι κύριοι παίκτες.

Δύο είναι κύριοι παίκτες του  καπιταλιστικού συστήματος: οι καταναλωτές (Νοικοκυριά), και οι παραγωγοί (επιχειρήσεις). Ο ρόλος το κράτος περιορίζεται στο να παρακολουθεί και  να επεμβαίνει στην περίπτωση που κάποιος από τους παίκτες παραβεί τους κανόνες του παιχνιδιού. 

Για παράδειγμα, όταν ο ανταγωνισμός νοθεύεται από μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές πρακτικές των παραγωγών οφείλει το κράτος να επιβάλλει κυρώσεις στις επιχειρήσεις που  συνεννοούνται κάτω από το τραπέζι για να  χρεώσουν υπέρογκες τιμές στον καταναλωτή.
Το κράτος έχει την υποχρέωση να επιβλέπει κατά πόσο τηρείται ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων, αν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής  και ασφάλειας των προϊόντων. Το κράτος έχει πρωταρχικό καθήκον να κάνει σεβαστά τα συμφωνηθέντα ανάμεσα σε δύο συμβαλλόμενα μέρη και να κάνει σεβαστό σε όλους το δικαίωμα στην ιδιοκτησία. 

Γιαυτό  ευθύνη του κράτους είναι η εσωτερική τάξη και ασφάλεια, η απονομή δικαιοσύνης οι φυλακές και η αστυνομία. 

Ατομικό Συμφέρον. Στην οικονομία της αγοράς τα νοικοκυριά και οι παραγωγοί κινούνται με βάση το προσωπικό τους συμφέρον. Οι αποφάσεις τους επηρεάζονται καθαρά από το προσωπικό όφελος. Οι καταναλωτές στοχεύουν στη μεγιστοποίηση της ατομικής τους ευημερίας. Οι παραγωγοί επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Οι εργαζόμενοι αποβλέπουν στη μεγιστοποίηση του εργατικού μισθού, οι ιδιοκτήτες ακινήτων στη μεγιστοποίηση του ενοικίου που εισπράττουν, οι αποταμιευτές επιδιώκουν να δανείζουν στο υψηλότερο δυνατό επιτόκιο και  οι επιχειρηματίες αναζητούν  το μέγιστο κέρδος.

Ως προς το κράτος, γίνεται δεκτό,  ότι έχει ως επιδίωξή το καλό της κοινωνίας και όχι το δικό του συμφέρον. Το κράτος επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή κοινωνική ευημερία.

Ατομική ιδιοκτησία. Όλοι οι συντελεστές της παραγωγής ανήκουν σε ιδιώτες. για παράδειγμα η εργασία ανήκει στο εργαζόμενο, το κεφάλαιο στον κεφαλαιούχο, ένα ακίνητο στον ιδιοκτήτη. Το κράτος έχει καθήκον να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των πολιτών να κατέχουν ιδιοκτησία.

Ελεύθερη επιχειρηματική πρωτοβουλία. Το κράτος ορίζει τους κανόνες του οικονομικού παιχνιδιού. Οι εργάτες μπορούν να προσφέρουν την εργασία τους σε όποιον εργοδότη τους προσφέρει την υψηλότερη αμοιβή, καλύτερες συνθήκες εργασίας και προοπτικές εξέλιξης. Οι ιδιοκτήτες σπιτιών και γραφείων μπορούν να πουλήσουν ή να το ενοικιάσουν το περιουσιακό τους στοιχείο εάν το επιθυμούν. Οι πολίτες είναι ελεύθεροι να ξεκινήσουν την δική τους επιχείρηση, σε όποιον κλάδο επιθυμούν και σε όποια περιοχή της χώρας θεωρούν ότι τους συμφέρει. Οι καταναλωτές ελεύθερα μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα χρήματά τους όπως αυτοί θεωρούν ότι τους μεγαλώνει την προσωπική τους απόλαυση, διαλέγοντας να αγοράσουν ό,τι προσφέρεται στην αγορά. Οι παραγωγοί είναι ελεύθεροι να πουλήσουν οτιδήποτε θέλουν και μπορούν να πουλήσουν.

O Άνταμ Σμιθ  1723 -  1790  Σκωτσέζος οικονομολόγος
και ηθικός φιλόσοφος.
Θεωρείται ο ιδρυτής της επιστήμης
της πολιτικής οικονομίας 

Ανταγωνισμός. Ανταγωνισμός υπάρχει στο βαθμό που οι παραγωγικές μονάδες μπορούν ελεύθερα να χρησιμοποιούν τους διαθέσιμους πόρους της οικονομίας. Οι παραγωγοί αναπτύσσουν ανταγωνισμό μεταξύ τους για το ποιος τελικά θα πάρει το μεγαλύτερο μερίδιο των πελατών - καταναλωτών.

Αποκέντρωση στη λήψη των αποφάσεων. Επειδή, κάθε ιδιοκτήτης  είναι ελεύθερος να διαλέξει την αποδοτικότερη χρήση του συντελεστή που διαθέτει, η διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην οικονομία της αγοράς είναι αποκεντρωμένη. Δεν υπάρχει ένα και μοναδικό κέντρο λήψης των αποφάσεων το οποίο έχει την ευθύνη της συνολικής κατανομής των πόρων της οικονομίας.

Αντιθέτως, η κατανομή των πόρων είναι το αποτέλεσμα απείρων αποφάσεων που παίρνονται στο επίπεδο των ατόμων (καταναλωτές- παραγωγοί).  Ο μεγάλος Σκοτσέζος οικονομολόγος Άνταμ Σμιθ απέδειξε ότι, ενώ το κάθε άτομο ξεχωριστά επιδιώκει την ικανοποίηση του ατομικού του συμφέροντος, το τελικό αποτέλεσμα θα είναι να πραγματοποιηθεί μία τέτοια κατανομή πόρων στην οικονομία που να μεγιστοποιεί την ευημερία ολόκληρης της κοινωνίας. Αυτή την αόρατη διαδικασία ο Άνταμ Σμιθ την ονόμασε  το αόρατο χέρι της αγοράς.

Εφαρμογή.

Σε λόγο που εκφώνησε υπουργός των οικονομικών χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ένθερμος υποστηρικτής του καπιταλιστικού συστήματος, υπερασπίστηκε το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας λέγοντας ότι η πρόοδος και η ευημερία της κοινωνίας εξασφαλίζεται χάρη στην ελεύθερη επιλογή των καταναλωτών και παραγωγών μέσο του μηχανισμού της αγοράς, παρά μέσο των αποφάσεων ενός παντοδύναμου κράτους.

Σήμερα, η πίστη στην ισότητα έχει αντικατασταθεί από την πίστη στην ιδέα ότι το ατομικό κίνητρο και οι ευκαιρίες που δημιουργούνται στην οικονομία αποτελούν τις προϋποθέσεις για να αναπτύξει το άτομο τις παραγωγικές του δυνατότητες. Κάθε φορά που αυτές οι ευκαιρίες υλοποιούνται δεν ωφελείται μόνο το άτομο, αλλά ολόκληρη η κοινωνική.

Ο υπουργός αναφέρθηκε στην περίπτωση  της Κίνας. Η χώρα αυτή τα τελευταία τριάντα χρόνια σημειώνει τεράστια επιτυχία στον οικονομικό τομέα, εξηγώντας ότι το οικονομικό αυτό θαύμα οφείλεται στην αναγνώριση από το κομμουνιστικό κράτος της τεράστιας σημασίας που έχει για την οικονομική πρόοδο η ελευθερία του ατόμου να επιδιώξει την πραγματοποίηση του ατομικού του  συμφέροντος.

Και συνεχίζει: ΄η αναγνώριση το ατομικού συμφέροντος δεν είναι ανήθικη, διότι μια κοινωνία που θεμελιώνεται στην ελευθερία είναι ισχυρότερη και υγιέστερη από μία κοινωνία που θεμελιώνεται στην ισότητα και  στον κρατικό εξαναγκασμό’.
Πηγή : προσαρμογή από τους ‘Φαϊνάνσιαλ Τάιμς’12-3 1999

ΕΡΏΤΗΣΕΙΣ

1. Εντοπίστε στο κείμενο της εφαρμογής τα κύρια χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος.

2. Γιατί η πίστη στην ισότητα των ατόμων και στο παρεμβατικό κράτος έρχεται σε σύγκρουση με την πίστη στην οικονομία της αγοράς;

1.6 Τα Τρία Βασικά Ερωτήματα

Έννοιες του μαθήματος

Τι και πόσο θα παραχθεί
Πώς θα παραχθεί το προϊόν
Πώς θα διανεμηθεί το προϊόν

Έχουμε μάθει  ότι οι οικονομικοί πόροι που έχει  στη διάθεσή της οποιαδήποτε χώρα  είναι περιορισμένοι σε σχέση με τις  ανθρώπινες  ανάγκες που είναι  απεριόριστες.   Αυτό που ορίζουμε ως οικονομία είναι ένα οργανωμένο σύστημα  που πασχίζει να αντιμετωπίσει το οικονομικό πρόβλημα και να μετριάσει τις επιπτώσεις του στις ζωές των ανθρώπων, δηλαδή με τους δεδομένους πόρους να παράγει όσο γίνεται μεγαλύτερη ποσότητα αγαθών. 
  
Στην πραγματικότητα υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα οικονομίας, όπως η οικονομία του  νοικοκυριού, του δήμου και της περιφέρειας, η εθνική οικονομία, η διεθνής οικονομία. 

Αλλά υπάρχουν και διαφορετικά είδη  οικονομικών  συστημάτων. Για παράδειγμα, οι οικονομίες της αγοράς δοκιμάζουν να αντιμετωπίσουν το οικονομικό πρόβλημα με τη μικρότερη δυνατή παρουσία του κράτους στην οικονομία  ενώ στις διευθυνόμενες οικονομίες το κράτος κατανέμει μόνο του τους πόρος της οικονομίας σύμφωνα με τις επιταγές ενός κεντρικού σχεδίου.  Μολονότι, αυτά τα συστήματα  οικονομίας είναι εντελώς διαφορετικά,  καλούνται να αντιμετωπίσουν το ίδιο πρόβλημα. 

Το οικονομικό πρόβλημα αναλύεται  σε τρία θεμελιώδη ερωτήματα:

1. Τι θα παραχθεί και σε ποιες ποσότητες;

Μία οικονομία πρέπει να επιλέξει το μείγμα των αγαθών που θα πρέπει να παραχθούν.  Για παράδειγμα, τι ποσοστό από την συνολική  παραγωγή θα είναι αγροτικά και τι  βιομηχανικά προϊόντα; Τι ποσοστό της συνολικής παραγωγής θα γίνει υπηρεσίες υγείας και τι θα πάει για την άμυνα της χώρας;    
Σκεφθείτε προς στιγμή  το μηνιαίο οικογενειακό σας εισόδημα, και αναρωτηθείτε     τι ποσοστό του εισοδήματος  πάει για τρόφιμα, ένδυση, εκπαίδευση, ψυχαγωγία κλπ

2. Πώς θα παραχθεί το προϊόν;

Υπάρχουν πολλοί τρόποι παραγωγής των αγαθών και υπηρεσιών. Για παράδειγμα, ένας δρόμος μπορεί να κατασκευαστεί χρησιμοποιώντας τεχνολογικά προηγμένα μέσα π.χ οδοστρωτήρες, μπουλντόζες σε συνδυασμό με ένα μικρό αριθμό ειδικευμένων εργατών. Ο ίδιος δρόμος, όμως θα μπορούσε να κατασκευαστεί με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, απασχολώντας πολλούς ανειδίκευτους εργάτες που θα δουλεύουν με στοιχειώδη μέσα, όπως καρότσια, χειροκίνητες μπουλντόζες, φτυάρια.

Στις προηγμένες τεχνολογικά οικονομίες  τα αγαθά και οι υπηρεσίες, συνήθως, κατασκευάζονται με την πρώτη μέθοδο, ενώ στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες με τη δεύτερη μέθοδο. Γιατί άραγε;

Η απόφαση για το ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος παραγωγής εξαρτάται  από τη σχετική αφθονία των πόρων. Αν μια χώρα διαθέτει άφθονο και φτηνό εργατικό δυναμικό και ακριβά μηχανήματα, τότε θα επιλέξει να υποκαταστήσει τα μηχανήματα με ανθρώπους, διότι έτσι θα πετύχει χαμηλό κόστος  παραγωγής.

Αντίθετα, στις ανεπτυγμένες οικονομίες, όπου τα εργατικά χέρια κοστίζουν, ενώ οι μηχανές είναι σε σχετικά φθηνές, η κατασκευή του δρόμου συμφέρει να γίνει με μηχανές που θα συνδυάζεται με μικρό αριθμό εργαζομένων.

3. Για ποιον πραγματοποιείται η παραγωγή;

Αφού παραχθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες που η κοινωνία επιθυμεί και στις σωστές ποσότητες για το καθένα, τώρα θα πρέπει να απαντηθεί το τρίτο ερώτημα, πώς θα διανεμηθεί η παραγωγή  στα μέλη της κοινωνίας. 
Κάθε οικονομικό σύστημα προβάλλει τον δικό του τρόπο διανομής του προϊόντος. 

Στις κεντρικά διευθυνόμενες (σοσιαλιστικές) οικονομίες
τα αγαθά και οι υπηρεσίες διανέμονται με διαφορικό τρόπο

Στις οικονομίες της αγοράς, το τι θα πάρει ποιος, καθορίζεται από την αξία των περιουσιακών στοιχείων που διαθέτει ο καθένας από εμάς στην παραγωγή. Για παράδειγμα,  κάποιος διαθέτει το χωράφι του  για καλλιέργεια, άλλος αξιοποιεί την  αποταμίευσή την οποία δανείζει στις τράπεζες, ένας τρίτος παραχωρεί την εργατική του δύναμη για να την χρησιμοποιήσει ο κάποιος άλλος.   Όλοι οι άνθρωποι πρέπει με το ένα ή άλλο τρόπο να δώσουν κάτι  προκειμένου να λάβουν ένα εισόδημα ως αντάλλαγμα.   Επομένως, ανάλογα με την αξία   που διαθέτει ο κάθε ένας μας στην παραγωγή  θα πάρει μέρος στην διανομή. Για παράδειγμα, έστω ένα άτομο που δεν διαθέτει κανένα περιουσιακό στοιχείο εκτός από την εργασία του,    με βάση τους κανόνες του συστήματος ο μισθός που θα λάβει θα είναι το μοναδικό του εισόδημα  και αυτό θα ισούται με το τι δικαιούται να λάβει από το παραγόμενο αποτέλεσμα.   

 Στις κεντρικά διευθυνόμενες (σοσιαλιστικές) οικονομίες τα αγαθά και οι υπηρεσίες διανέμονται με διαφορικό τρόπο. Κάθε εργαζόμενος έχει εισόδημα ανάλογα με την εργασία που κάνει. Τα άτομα δεν κατέχουν κανένα παραγωγικό μέσο, αφού δεν επιτρέπεται η ατομική ιδιοκτησία περιουσιακών στοιχείων. Επομένως,   το  εισόδημα που μπορεί να αποκτήσει το άτομο  είναι μόνο από την  εργασία του. Αυτός  είναι ο λόγος που κάνει τη διανομή του εισοδήματος πιο δίκαιη στο σοσιαλιστικό σύστημα, όλοι αμείβονται με βάση την ποιότητα και ποσότητα  εργασίας που προσφέρουν στην παραγωγή. 



ΕΡΩΤΗΣΗ 

Παρατήρησε την οικονομία του νοικοκυριού σου και απάντησε στις ερωτήσεις:

(α) Τι παράγει το νοικοκυριό σου και σε τι ποσότητες; (π. χ υπηρεσίες μαγειρέματος, καθαριότητας, διαμονής, προϊόντα ή /και υπηρεσίες που παράγονται έξω από το νοικοκυριό)

(β) Πώς οργανώνεται η παραγωγή. ( π. χ πώς παράγονται τα γεύματα, τι μέσα χρησιμοποιούνται,  με τι είδους εργασία συνδυάζονται;)

(γ)  πώς διανέμεται η παραγωγή στα μέλη (π.χ τη μητέρα, τον πατέρα, τα παιδιά;)

(δ) Πιστεύεις ότι το νοικοκυριό στο οποίο ανήκεις θα μπορούσε να οργανωθεί διαφορετικά; πώς;